Сербскі паэтычны сусвет / пераклады Івана Чароты. // Маладосць. – 2021. — № 10. – С. 89-98.
Сербскі паэтычны сусвет
«Маладосці» прапаноўваюцца выбраныя пераклады, якія зроблены за апошняе дзесяцігоддзе. Пры падрыхтоўцы такой панарамнай нізкі, натуральна, ставілася мэта скласці ўяўленне пра паэзію сербаў як народа з неймаверна складаным і нязменна трагічным лёсам.
Калі ўзнікае патрэба адзначыць адметнасць сербскай паэзіі, мне заўжды перш за ўсё прыгадваецца надпіс на помніку, пастаўленым яшчэ пры жыцці слыннай паэтэсе Дэсанцы Максімавіч у горадзе Валева: «Песништву на дар песнички народ». Змест яго немагчыма перакласці дакладна, асноўны ж сэнс прыблізна такі: «Паэзіі ў дарунак ад народа, які шануе паэзію». Нельга не прызнаць, што гэты выраз надзвычай удалы і глыбоказначны. У ім скандэнсавана выяўляецца піетэт у адносінах да таго, што ў духоўна-славесным свеце існуе надасабова і надчасава, без ніякіх агаворак выказваецца напамін пра вартасці ўніверсальныя. Акрамя таго, тут засведчана, што помнік ставіўся народам не дзеля таго, каб падкрэсліць сваю выключнасць, каб пахваліцца (і літаральны пераклад надпісу можа навязваць такі сэнс), а дзеля выканання радаводнага абавязку, каб азначыць неразрыўнасць духоўных традыцый і вартасць спадчыны, каб іх утрымаць і наступнікам запавет перадаць: не забывайцеся пра спаконвечнае значэнне славеснасці і духоўнасці, г. зн. сувязі з Богам як Абсалютам.
Дарэчы, пазнаёміўшыся з унікальным сербскім эпасам, на сербаў як «песнычкы народ» звярталі ўвагу шырокага свету яшчэ I. В. Гётэ, Я. Грым, П. Мерымэ, А. Пушкін, А. Міцкевіч… А сербскія эпічныя песні — што ў этнахарактаралагічным плане вельмі істотна адлюстравалі не гонар пераможцаў, як гэта мае месца ў падобных жанрах фальклору многіх народаў, а боль паражэння, трагедыю пераможаных. Праўда, усё роўна не скораных у вальналюбстве, самаўсведамленні годнасці. Прайграна была жалобнай памяці Косаўская бітва (28 чэрвеня 1389 г.), пасля чаго на пяць стагоддзяў страчана дзяржаўнасць.
Пазней зведаны жахлівыя страты ў войнах — Першай і Другой сусветных, а таксама той, што адбылася ў канцы XX стагоддзя і цяпер працягваецца… Але, можна сведчыць, сербскі дух, тым не меней, жыве. А калі жадаем, каб ён яшчэ ўмацоўваўся, трэба аддаць належнае сучасным паэтам Сербіі, якія ахоўваюць, захоўваюць і ўмацоўваюць своеасаблівы паэтычны сусвет свайго народа.
Пры намеры даць нейкае абагуленае ўяўленне пра сучасную паэзію сербаў, выбар аўтараў і канкрэтных твораў абумоўлены пэўнымі крытэрыямі. У даным выпадку ён прадвызначаўся найперш тым, наколькі гэтыя творы даносяць асаблівасці нацыянальнага светаадчування і светаадлюстравання. Адначасова — спалучаючыся з універсальным поглядам на свет Божы, які будзе трымацца да той пары, пакуль у ім існуюць Любоў, Дабро, Ісціна. Адпаведна хацелася таксама выявіць, у якой ступені перакладзеныя аўтары служаць вечным, ад пачатку нераздзельным Духу і Слову.
Вядома, змест прапанаванай нізкі пэўным чынам падсвечвала даўняя шчырая любоў да брацкага сербскага народа, а таксама асабістыя сімпатыі да прадстаўленых паэтаў. Што ж рабіць, калі аб’ектыўна дзейнічае закон, паводле якога чытачу, тым больш перакладчыку, дзеля спасціжэння напісанага паэтам трэба наведваць яго радзіму. А мне ж давялося здзяйсняць гэта з паўсотні разоў, сустракаючыся і збліжаючыся з добрай сотняй паэтаў «хороших и разных». Між тым пры ўкладанні гэтай нізкі суб’ектывізм зыходна адпрэчваўся, наколькі гэта магчыма. Праявы яго дапускаліся хіба што ў плане рэфлексій. Скажам, не раз прыходзіла ў галаву, што як аксіёмы ўспрымаюцца меркаванні: «Радзіму не выбіраюць… Бацькоў не выбіраюць… Сваякоў не выбіраюць…». А вось наколькі правамерна да гэтага самага шэрагу далучаць пытанне пра выбар у выпадку з перакладам? Тут жа многа розных аспектаў, якія варта асэнсаваць. Хоць бы таму, што сам ніжэйпадпісаны зусім не выбіраў перакладчыцкі занятак… Ну а калі разглядаць гэтае пытанне ў праекцыі непасрэдна на акт перакладання, то найбольш натуральна, хоць і не заўжды так адбываецца, гэта калі перакладчык сам сабе выбірае творы — тыя, што зацікавілі, уразілі. Прыкладна тое ж самае, калі яго прыцягваюць вядомыя і шырока прызнаныя аўтары, дзякуючы якім можна і самому сцвердзіцца. Разам з тым, зразумела, паэты-нябожчыкі не ў стане выбіраць сабе перакладчыкаў. Хоць жывыя ўсё ж такі стараюцца пэўным чынам уплываць на гэта, калі дораць свае кнігі патэнцыйным талмачам, ведаючы, што ім няёмка будзе пакінуць зусім без увагі падарунак… Што да выбару тэматыкі твораў, то і ён не заўсёды залежыць ад індывідуальнага густу перакладчыка, паколькі мае і аб’ектыўную абумоўленасць. I нарэшце, застаецца пытанне выбару перакладаў чытачамі паводле сваіх крытэрыяў.
Хочацца верыць, што гэтая панарамная нізка паэтаў Сербіі чытачоў не расчаруе.
I. Ч.
Мація Бечкавіч
Кінжал
Ёсць такая цікавая прытча,
Што да нас дайшла з поўначы,
Пра паляванне на хіжых ваўкоў:
Бяруць кінжал двухбаковавостры,
Абмакваюць лязо ў свежую кроў
I, уткнуўшы ў лёд дзержаком,
Пакідаюць на снежнай прасторы.
Воўк, у тую пару згаладалы,
Пах крыві здалёк адчувае,
Асабліва ў паветры марозным
Ноччу, пад высокімі зорамі,
Так што лёгка знаходзіць прынаду тую.
А мерзлую сукравіцу ліжучы,
Адразу рэжа язык сабе
I тады цёплую кроў сваю
З халоднага ляза сёрбае.
Прычым супыніцца не можа,
Ажно пакуль не ўпадзе,
Сваёй крывёю здаволіўшыся.
Калі ж так адбываецца з ваўкамі,
Якіх упаляваць найцяжэй,
То што казаць пра людзей
Ды і пра народы ўвогуле,
А пра наш тым болей,
Бо ён жа сваёй крывёю
Ніяк не спатоліцца.
I ўперш прападзе,
Чым спасцігнуць здолее,
Што можа над намі
Толькі крывавы кінжал
Застацца
Адзіным помнікам
I крыжом.
Саломінка
У тую ноч з пятніцы на суботу,
Перад Судным днём у жыцці тваім,
Кветка рэдкая цнатлівага дзявоцтва,
Апошняе, што ты ад мяне чула,
Было: я кахаю цябе
Больш за ўсё на свеце!
Але ж на чым бы той,
Хто не здольны жыць болей,
Мог утрымацца ў жыцці,
Калі б яму, без разваг, з вуснаў
Не падалі саломінку і словы:
«Я цябе таксама».
Душан Чолавіч
Абраннікі
Продкі нашы,
Нябёсаў насельнікі,
Вачэй не зводзяць
З нязгаснага сонца веры,
I з усіх бакоў неба
Расчыняюцца для іх дзверы
Абіцеляў усеахопнай любові.
А я, недастойны, з трымценнем
Гляджу на іканастас
У надзеі на міласць
I ў чаканні…
Адчуваю, што мяне
Таксама клічуць узняцца.
Надыходзіць і мой час.
Братам-славянам
З-за балканскіх хрыбтоў
Як блізкіх
Бачу славянскіх братоў
Чую з задавальненнем
Іх натхнёныя словы
Для мяне заўжды новыя
I адчуваю светлыя крылы
Мар Мяфодзія і Кірыла
Радаван Караджыч
Накцюрн
Усю ноч падае снег.
Назоў яго — нечаканасць.
Ён падобны да сонца.
У начныя кватэры горада залятае дух яго — як дуэт
званочка і калыханкі,
трымаючы горад без сну.
Ціха і відна,
як перад смерцю.
Пэўна ж, пра гэта вядома —
у паветры папярэджанне.
Вецер і кветка
Вось які вецер шалёны —
у неба каменне ўздымае,
а кветкі ў зямлю заганяе.
Трымаецца кветачка,
як толькі можа, прыгнечаная,
не спыняе памкнення да неба.
А неба тым часам адступае,
каб сэрца кветкі не вытрывала,
каб памутнела яе свядомасць.
На вока яно — ой як далёка.
Сагнутая кветка,
аднак, не здаецца ўсё роўна.
Адам Пуслаіч
Бачнае, пытанні і адказы
Павыходзілі на вуліцу
Толькі дзяды і бабулькі.
Няма сярэдняга ўзросту людзей,
I ніводнага дзіцяці, ні травінкі нідзе.
Вырашыў у іх папытацца:
— А дзе ж вашы астатнія?
Адзін павярнуўся да мяне
I з усмешкаю ўдакладніў:
— А якія астатнія?
I пайшоў сабе.
Мяне яго пытанне спалохала.
Не расце трава на попеле.
Гэта я засвоіў яшчэ ў тыя часы,
Калі быў малы і ў вёсцы жыў.
А цяпер жа ведаю намнога больш.
I крыж, і сорам
Крыж свой трымаю
ў руцэ
і мы існуем разам
як кажуць
зноў усё
тое што не стала
жыццёвай звычкай
сорамна мне
перад Богам
што Ім створанае
для мяне стала звыклым
але яшчэ ж
паглядзім
і падправім
і дапоўнім
абы толькі
засталося здароўе
і многа спраў
Радамір Андрыч
Эсэ пра паляванне
Паводле новай крытыкі
кніга ўпалёўвае чытача
вобразы герояў гэта
толькі частка яго вобраза
не Радзісаў насаджаны на кол
без крыку памірае
ў рамане «Мост на Дрыне»
гэта чытач павольна
сам сябе ў цішыні
бязлітасна забівае
Прабач Госпадзі
таго небараку
які дачытваючы кнігу
лічыць што ўсё ўпаляваў
хоць гэта на яго паляванне
Прабач Таямніца слова
за яго памылку
здабыча ўсё роўна
ў люстэрку паляўнічага
З цёмнай студні пяе салавей
Заклятыя лаўцы
салаўя ловяць
ловяць у полі
ловяць вечарам
у дом малітвы
стома іх адводзіць
за імі клацае
замок нябачны
Пякельным голасам
з недасяжнасці
пяе ім салавей
няма вам ратунку
Раша Пэрыч
Век страху
Паўзу векам страху!
Размножаны знішчальнік
цікуе з агульнага нуля,
з жарала ўсевынішчэння.
Але… дрыжыць і яго джала:
капае тлустае зло
з гадзінніка апошняга.
Кожны ўкус — перадсмяротны для кожнага.
Паказвае свой час і ахвяра, і кат.
А ён, Вярхоўны, пэўна ж, ён
сляды ўсіх упаляваных замятае?
А ці ў мёртвы век ён
семя новае духу жывога пускае?
Прэдраг Багдавіч Ці
Смоўж-самотнік
Пасля таго як гаспадар абрэзаў вінаграднік,
у знак пратэсту смоўж замкнуўся
ў сваёй хаціне.
Уваход туды засланіла з слізі шторка,
паверх якой — слязіна сасновай смалы.
Смаўжу ў самоце сняцца маладыя лісточкі,
яшчаркі і шпакі над вінаграднымі гронкамі.
З прасвядомасці даносяцца пахі
сакавітых траў, збажыны і мядовых сотаў.
Разрыў-траву на зыходзе дажджу
чарапашка знайшла і ўхапіла.
Нехта з іх дваіх
учыніў злачынства.
Міча Цвіеціч
Гаспадар і госць
Калі здалёк прыязджаю ў родную хату,
Дрыжыць нязносная бездань часу.
Нікога, хто б мне ўзрадаваўся.
Ні той, што замешвала цеста надзённае,
Што на агні юнага сонца хлеб выпякала;
Замест святога напою з бацькавай рукі
Нябачны нехта падае кілішак атруты.
Калі здалёк прыязджаю ў родную хату,
Адначасова я — і гаспадар, і госць.
Томіслаў Ёванавіч
Вучнява малітва
Перад брамай святасаўскай
Стаю з кнігаю штоночы
I чакаю, калі ўзыдзе
Зорачка на небасхіле
Пасля шчырага малення:
«Святы Сава самавукі,
Навучы мяне ты, вучня»,—
Словы Дабравесця чытаю
I пра падарожжы мару
Па бязмежным свеце кніжным.
Запозненыя душы
На трэцім небазводзе,
у небажыхароў даліне
Варух заўважыў неяк
зорку левавокую.
Ангел растлумачыў яму,
што гэта наглядчыца
запозненых душ,
якія заблукалі ў травах
някошанага другога неба,
калі ўсё там квітнела
і спакушальна пахла.
Калі ж не адазваліся
раз і другі на заклік,
то рушыў караван іх
па шляху запаветным
надчасавасці райскай.
Птушынае вочка
Птушку, якая ўцякла ад нас,
Нехта злавіў і гадуе.
А мы вочка яе
Адціснулі на збаночку
I падарылі першаму сербу,
Што прыйшоў на кірмаш:
Няхай дзеці яго
П’юць у спякотны поўдзень
Згадкі пра песню з неба.
Србалюб Міціч
Жоўтая птушка
Ходзіць пан па кірмашы
Носіць птушку ў клетцы
Жоўтую птушку
Стаіць Папіша на кірмашы
Прадае карову дойную
Пярэстую дагледжаную
Прыпыніўся пан з клеткаю
Пачала спяваць птушка
Ай як нябесна нябесна
Аддаў Папіша добрую карову
Аддаў дойную за птушку
Аддаў усур’ёз
Смех узнялі цыганы-гандляры
Дурны ты Папіша як бот дурны
А быў жа раней нармальны
Не лезьце вы ў гэта і сціхніце
Дачушка мая так любіць птушак
А заўтра памрэ небарака
Айя Сафія
Я — брама сусветаў
Дом усходу успамін
I стоўп веры
Я — помнік натхнення
Я адвеку адна
Я — Прамудрасць Божая
Воля Яго як Тварца
I ўмельства майстроў
Я даволі старая
Каб ведаць хто я
Я ўзнікла на згарышчы
Упісана ў час
Рукамі дойліда
Ува мне Айцец і Сын
I плён Святога Духа
Які абнаўляецца
Адкрываючыся і закрываючыся
Я — брама нябесная
I стаю на магіле
Апошняга цара
Гандляры ў храме
Госпадзі
Бачыш зноў гандляры ў храме
Прадаюць душы ў крэдыт Малоху
I словы малітвы
Узнесеныя як чарада журавоў
Прадаюць за бясцэнак
Зноў Госпадзі
Твоё слова прынізілі
Працэнтам ліхвярскім
I вучэнне Тваё зіхоткае
Як вока сонца над гарой Ліванскай
Узмацнілі нацэнкай ліха
Што зноў да іх Ты сышоў
Не бачаць
А паскладалі свае два і два
Дадаўшы прыбытак да прыбытку
I з трэскам захлопнулі
Дзверы храма
Што Ты застаўся ў храме адзін
Ведаюць іншыя
Не тыя хто адышоў разам з імі
Райка Петраў Нога
Гэта ж сербы
Бомбы
На варвараў усялякіх
Як ні было бы
Такі ж рашэнне
Узяць скажам сербаў
Як і розных недачалавекаў
Гэта ж русы балканскія
А то й перавернутыя кітайцы
Ці нейкія трыбалайцы
Дзяленнем яны размнажаюцца
Ёсць у іх правадыр нябачны
Чарнарызец
Якога калісьці
Туркі спалілі
Ад вогнішча таго
Яны здаля грэюцца
У цэрквах з выявамі яго
Быццам авечкі рахманыя
Ды часта збіраюцца
I ў корчмах за чаркаю
Трымаюцца пераканання,
Што кветкі з крыві прарастаюць
Ад болю песні складаюць
Калі ў снах спатыкаюць
Блудніц вавілонскіх
То кажуць ім
Ты сваім ідзі шляхам
А я сваім
Змеі дамы ім ахоўваюць
Трэба варвараў вынішчыць
Пачысціць хрыбет балканскі
А то ж яны сяляне-хрысціяне
Планету нашу загубяць
Бомбы
На варвараў усялякіх
Як ні было бы
Такі ж рашэнне
13 мая 1999 года
Арфей і Эўрыдыка
Калі ты ішоў сюды,
Усё да цябе паварочвалася.
Каб цябе бачыць,
Рыбы крылацелі,
Рэкі спыняліся,
Галлё нахілялася
I цянёк табе ўтварала.
«Ты наш!» —
Ластаўкі шчабяталі.
Ты поглядам снег растапляў,
Звяроў утаймоўваў,
З сонцам размаўляў.
Словы твае плёскаліся
У сэнсаў акіяне,
Тваёй музыкай створаных,
I ўзрушаны былі горы…
Чаму змоўк ты?
Таму што з прадоння,
З дома, раней невядомага,
Смерцю адведзенага,
Азываюся..
Краю мой родны!
Мая Эўрыдыка!
Ана Дудаш
Жыццё над разорамі
Мае вяскоўцы будзяць пеўняў,
каб дасвецце было
для іх з песняй,
а пасеянае зерне
каб пад сонцам расло
высока і
глыбока.
Мае вяскоўцы на кавадле ночы
мудрасць куюць,
крадком — там, дзе хочуць,
і кроплі поту працоўнага
ў зоры ператвараюць.
Патаемна штосьці снуюць
Высока
і глыбока.
Мае сяляне над разорамі сваімі
так жыць хочуць,
каб увесь дзень за сонцам
паварочвацца.
Скрухі і радасці іх
скрозь адыходзяць
высока і
глыбока.
Мае сяляне, сярпы склаўшы,
на няпэўных вагах
бяруцца ўраджай важыць.
Расчароўваюцца,
сварацца, праўды шукаюць.
Нябёсы разгортваюць
высока і
глыбока.
Манойле Гаўрылавіч
Яблыня ў небе
У небе я пасадзіў яблыню
на якую прылятае арол
і льецца святло месяца
пад яблыняй сядзіць дачка Сонца
і з квецені пляце лесвіцу
каб на зямлю злезці
кожную вясну
на яблыні маёй
па зорцы выспявае
Галава князя Лазара
З рэчкі Сітніцы выскоквае
залатакрылы конь
хвост якога вецер і вясёлка
на кані свеціцца галава Лазара
нібыта тры сонцы запаленыя
галава Лазара ляціць над Сербіяй
ператвораная ў зорку срэбную
залятае ў кожны сербскі дом
і на стале цалуе хлеб ды соль
вось яна зіхаціць на ўсходзе
з божурам-кветкаю замест кароны
Зоран Хр. Радзісаўлевіч
Пытанне
Сам сябе пытаю:
Калі падам руку,
Ці возьме нехта яе
У свой сад, каб пасадзіць,
Каб яна, калі зацвітуць слівы,
Расквітнела таксама,
Несучы водар на пальцах?
1977
Тайна
Сяджу на тэрасе з дачкою.
Раптам малая ў мяне пытае:
— Тата, а калі дзіця памірае,
Яно ў магіле потым расце?
З тым жа пытаннем сутыкаюся
У кнізе Булатавіч Мір’яны
«Вялікія думкі малых людзей».
I думаю: пэўна ж, тайна
Павінна захоўвацца
Да другога прышэсця Хрыста.
Нэвена Вітошавіч Чэкліч
Беларусь
Беларусь —
гэта казка раўнінная.
У кожнай хаце з дрэва
жыве пастух,
які стане царом.
Нідзе не ўбачыш
такой колькасці белых крылаў!
Можа, гэта ангелы,
у лебедзяў ператвораныя?
А ці то ліхой мачахай
зачараваныя царэвічы?
Кожны сваю царэўну шукае,
з дрэў высокіх гукае,
трапяткімі галінамі,
як рукамі, махае?
А каханыя іх
на ўсіх дарогах
з пяшчотнымі белымі
кветкамі сустракаюць.
Безліч суквеццяў,
куды ні кінь вокам,
раскрылася пад нябёсамі,
якія ў азёры глядзяцца.
Нідзе гэтулькі неба на зямлі!
І нідзе гэтулькі белых крылаў!
Беларусь, у нізіне стаіць твой Алімп.
А можа, ты раўнінай ніколі і не была?
Мінск, Смаргонь, 2009 — Бялград, 2011
Словы
Давер:
На адной пары крылаў
чарада птушак адлятае.
Казка:
Паверыўшы ў кіёк чароўны,
у садзе сваім яго знаходзіш.
Мір’яна Булатавіч
Пытанне пасля смерці
Чаму я, пакуль жывая хадзіла,
Ангельскія ўсім чапляла крылы?
Як жа было не разабрацца,
Што не могуць яны трымацца?
Чаго я, пакуль была жывая,
Не ўлічвала, што сама крыл не маю?
Драган Лакічавіч
У самалёце «Мінск — Бялград»
Мінск нагадвае вялікі лега-горад,
Па якім лега-людзі гуляюць,
Спяшаюцца ў лега-цэрквы і лега-школы.
Гэтак, відаць, Бог забаўляўся,
Калі быў дзіцяткам — з малога краю,
Каб неяк аднойчы
З лега-кубікаў і цацак
Скласці краіну вялікую,
А вакол яе — свет астатні.
Людзі-постаці ў горадзе Мінску
Здаліся Богу надта спакойнымі, добрымі,
I Ён пасяліў побач не такіх добрых —
Каб горшыя вучыліся ў лепшых,
Каб лепшыя ад горшых цярпелі.
Горшыя ў лепшых не вучыліся,
I лепшыя хрысціянамі сталі, каб прабачаць
Правіны горшых.
Мінск стаў школай-царквой
У акружэнні плошчаў і паркаў.
Таму ён нагадвае лега-горад
Пасярод вялікага зялёнага поля
Незабыўнай Беларусі.
Люты, 2015
Мае вершы ў тваіх
На чатырох сотнях старонак тваіх вершаў
ёсць некалькі тых якія б хацелася мець сабе
Не чытаю ўсё запар
чытаю дзе разгорнецца кніга
хачу каб мяне здзівілі
калі адкрыю іх зноў
Чытанне імкліва — зразумеў ці не
так і ў жыцці — дзве-тры пары года
ніколі ўдосталь снегу і сонца
Такім чынам нейкія вершы
буду чытаць неаднаразова
некаторыя раз а іншыя і ні разу
Ды сярод тых што не прачытаю
можа быць найлепшы
А за той найлепшы яшчэ лепшы
які то з’явіцца то знікне ў тваёй кнізе
I гэта мой
Даяна Лазаравіч
Вянок для Максіма Багдановіча
Я хацела б спаткацца
З Вамі на вуліцы,
У ціхую зорную ноч;
Каб Вас абняць,
Бо мы ж дарослыя —
Уяўляеце, мы напраўду равеснікі.
Прашу Вас, не кажыце:
«Усё гэта пройдзе.
Да ясных зор імкнецца душа,
А цела стлее павольна ў брудзе».
У песнях народных,
У звонкай мове беларусаў,
Я чую Вас —
Жывога неадменна.
Я хацела б спаткацца
З Вамі на вуліцы,
Краёчкам вока,
У руху танца,
Пад яснымі зоркамі Геркулеса.
Ах, нашто ж слёзы, каб я ведала
Сэрцам, што ў Вашы вочы гляджу?
Беглі б мы па ціхім дажджы,
Паміж трымтлівых бярозак,
П’ючы свежасць з галінак,
У звычайным знаходзячы чары.
Як бы выпадкова, іду я,
Спаткання чакаючы,
I нясу падарыць Вам Вянок.
Пераклады Івана ЧАРОТЫ